Քաղաքային թափոններ

Գոյություն ունի թափոնների երկու հիմնական տեսակ՝ քաղաքային թափոններ (համայնքային աղբ) և արդյունաբերական թափոններ (արդյունաբերությունների կամ արդյունաբերական գործընթացների արդյունքում առաջացած թափոնների լայն տեսականի): Թափոնները կարող են լինել վտանգավոր և ոչ վտանգավոր, ինչպես դասակարգված է Թափոնների եվրոպական ցուցակում (ԹԵՑ) և 2000/532/EC որոշմամբ: Վտանգավոր թափոններն այն թափոններն են, որոնք վտանգավոր կամ վնասակար են մարդու առողջության կամ շրջակա միջավայրի համար:
Քաղաքային թափոնները (ՔԹ) սահմանվում են որպես համայնքների կողմից կամ դրանց համար հավաքված և մշակված թափոններ: Քաղաքային թափոնները ներառում են կենցաղային թափոնները (ԿԹ) և կենցաղային թափոններին իրենց բնույթով և կազմությամբ նման թափոնները: Դա նշանակում է, որ ՔԹ-ն ներառում է տնային տնտեսություններից առաջացող թափոնները (տարանջատ հավաքված թափոններ՝ ներառյալ թուղթ և ստվարաթուղթ, ապակի, մետաղներ, պլաստիկ, կենսաթափոններ, փայտ, տեքստիլ, փաթեթավորում, էլեկտրական և էլեկտրոնային սարքավորումների թափոններ/ԷԷՍԹ, մարտկոցների և կուտակիչների թափոններ և խոշոր եզրաչափի թափոններ՝ ներառյալ կահույք և խառը թափոններ), առևտրից, գրասենյակային շենքերից, հաստատություններից առաջացող նմանատիպ թափոնները (դպրոցներ, հիվանդանոցներ, պետական շենքեր և այլն) և փոքր բիզնեսից առաջացող թափոնները, ինչպես նաև բակերի և այգիների թափոնները (ներառյալ տերևները, կտրված խոտը և այլն) և ընտրված քաղաքային ծառայություններից առաջացող թափոնները (հանրային զբոսայգիներից և այգիներ, փողոցների մաքրման ծառայություններ՝ ներառյալ փողոցների ավլումը, աղբի տարաների պարունակությունը) և շուկայի մաքրման թափոնները, եթե դրանք կառավարվում են որպես կենցաղային թափոններ): Քաղաքային թափոնների սահմանումը բացառում է արտադրության, գյուղատնտեսության, անտառատնտեսության, ձկնորսության, պարզարանների և կոյուղու ցանցերի և մաքրման (ներառյալ կեղտաջրերի տիղմը), խոտանման ենթակա մեքենաների թափոնները, ինչպես նաև շինարարական աշխատանքների թափոնները: ՔԹ վերը նշված սահմանումը տրված է ԵՄ 2008/98/EC թափոնների շրջանակային դիրեկտիվում (ԹՇԴ)՝ փոփոխված (ԵՄ) 2018/851 դիրեկտիվով:
Քաղաքային թափոնների կառավարում (ՔԹԿ) նշանակում է թափոնների հավաքում, տեղափոխում, վերամշակում (ներառյալ տեսակավորումը), օգտահանում և հեռացում՝ ներառյալ նման գործողությունների վերահսկումը և հեռացման վայրերի հետագա խնամքը: ԵՄ թափոնների կառավարման հիմքում ընկած է հնգաստիճան «թափոնների հիերարխիան»՝ սահմանված ԹՇԴ-ով: Թափոնների հիերարխիան սահմանում է թափոնների կառավարման և հեռացման նախապատվության աստիճանակարգը, ինչպես ներկայացված է գծապատկեր 1-ում ^link:

Գծապատկեր 1. ԹՇԴ. Թափոնների հիերարխիան ՔԹԿ-ում

Վերամշակված նյութերի պահանջարկը և արժեքը մեծացնելու համար կարևոր է բարելավել հավաքված նյութերի որակը: Քանի որ վերամշակվող նյութերի ավելի լավ որակի հասնելու առանցքային պայմաններից մեկը սկզբնաղբյուրում թափոնների տեսակավորումն է (այն վայրերում, որտեղ դրանք առաջանում են) , յուրաքանչյուր երկրի համար կարևոր է ստեղծել տարանջաատ հավաքման համակարգեր: Տարանջատ հավաքում նշանակում է հավաքում այն վայրերից, որտեղ թափոնների հոսքը պահվում է առանձին՝ ըստ տեսակի և բնույթի, որը թույլ է տալիս դյուրացնել դրանց որոշակի մշակումը: Տարանջատ հավաքումը կարող է իրականացվել դռնից դուռ հավաքման միջոցով, որը կազմակերպվում և ֆինանսավորվում է համայնքապետարանների կողմից (օրինակ՝ խառը թափոններ և կենսաթափոններ) կամ ԱՊԸ (արտադրողի պատասխանատվության ընդլայնում) համակարգերի միջոցով (օրինակ՝ փաթեթավորում), բերման և ընդունման համակարգերի միջոցով հատուկ նախատեսված փողոցային տարաներում (վերգետնյա կամ ստորգետնյա) կամ հավաքման այլ միջոցառումների կիրառմամբ, ինչպիսիք են՝ տնային կոմպոստացման խթանումը (խոհանոցային և կանաչ թափոններ), պարբերական հավաքումները (օրինակ՝ շարժական հավաքում), խանութում հետ ընդունումը ԱՊԸ համակարգերի միջոցով և տարանջատ հավաքման կենտրոնները (ՏՀԿ): Թափոնների հոսքերի առանձին հավաքումը կարևոր նշանակություն ունի շրջանաձև տնտեսության (ՇՏ) նպատակներին հասնելու, աղբավայրեր հեռացվող թափոնները վերացնելու և աղտոտվածությունը նվազեցնելու, արտադրանքներն ու նյութերը (իրենց ամենաբարձր արժեքով) շրջանառելու և բնությունը վերականգնելու համար՝ կիրառելով 5Վ-ի առավել հավակնոտ սկզբունքները՝ վերանայել, վանել, վերացնել նվազեցնելով, վերաօգտագործել, վերամշակել (ի տարբերություն ավելի ավանդականի՝ վանել, վերաօգտագործել, վերամշակել, վերականգնել, վերջնական թափոնների կառավարում):
Համաձայն ԵՄ թափոնների շրջանակային դիրեկտիվի, ՔԹ-ն՝ առնվազն թղթի, պլաստիկի, ապակու, մետաղների թափոնները և վտանգավոր կենցաղային թափոնները (ՎԿԹ), տեքստիլը և կենսաթափոնները ենթակա են առանձին հավաքման և չպետք է խառնվեն այլ թափոնների կամ այլ նյութերի հետ, որոնք ունեն տարբեր հատկություններ: Կենսաթափոնները կենսաքայքայվող այգիների և զբոսայգիների թափոններ են, սննդի և խոհանոցային թափոնները, որոնք առաջանում են տնային տնտեսություններից, գրասենյակներից, ռեստորաններից, մեծածախ առևտրի կետերից, ճաշարաններից, հանրային սննդի կետերից և մանրածախ առևտրի տարածքներից, ինչպես նաև սննդի վերամշակման գործարաններից առաջացող համադրելի թափոնները: Թղթի, մետաղի, պլաստիկի և ապակու առանձին հավաքման համակարգերի ստեղծման պարտավորության պահպանումը էական է՝ վերաօգտագործման և վերամշակման ծավալները մեծացնելու համար:
Բացի այդ, կենսաթափոնները պետք է տարանջատ հավաքվեն՝ վերաօգտագործման և վերամշակման ծավալները մեծացնելու և չոր վերամշակվող նյութերի աղտոտումը կանխելու համար: Կենսաթափոնները թաց են, և դժվար է դրանք հեռացնել վերամշակվող այլ նյութերից. դրանք աղտոտում են այլ տեսակի թափոնները: Ավելին, կենսաթափոնների տարանջատ հավաքումն անհրաժեշտ է՝ բարձրորակ կոմպոստ/անաերոբ մարսողության մնացորդ ստանալու համար: Իրապես, այնպիսի աղտոումները, ինչպիսիք են՝ պլաստիկը, ապակին և մետաղները, դժվար է հեռացնել կենսաթափոնների մշակման ընթացքում, և դրանք նվազեցնում են կոմպոստի կամ անաերոբ մարսողության մնացորդի արժեքը: Խուսափելու համար թափոնների այնպիսի վերամշակումից, որը ռեսուրսներն արգելափակում է թափոնների հիերարխիայի ստորին մակարդակներում, ինչպես նաև բարձր որակի վերամշակման հնարավորություն ստեղծելու և որակյալ երկրորդային հումքի կլանումը խթանելու համար, բոլոր երկրները պետք է ապահովեն, որ կենսաթափոնները առանձին հավաքվեն և ենթարկվեն վերամշակման այնպես, որ հնարավոր լինի հասնել շրջակա միջավայրի պաշտպանության բարձր մակարդակի և բարձրորակ ստանդարտներով արդյունքի:
Բարձրորակ վերամշակումը թափոնների մշակումն է այնպիսի նյութերի, որոնք ունեն նմանատիպ կամ ավելի բարձր տնտեսական արժեք՝ համեմատած այն ապրանքների կամ կիրառությունների հետ, որոնցից առաջացել են թափոնները: Թափոնների կանխարգելումը, ի թիվս այլնի, ապրանքների վերանորոգումն ու վերաօգտագործումն է՝ առանց դրանց որակի և անվտանգության վնասման: «Օգտահանումը» և հակառակ եզրույթը՝ «հեռացումը» (բացասաբար սահմանվում է որպես օգտահանում չհանդիսացող գործողություններ) միասին կազմում են «թափոնների մշակումը»: Օգտահանումը բաժանված է երեք ենթակատեգորիաների՝ վերաօգտագործման նախապատրաստում, վերամշակում և այլ օգտահանում: Թափոնները, որոնք հավաքվել են տարանջատ՝ վերաօգտագործման և վերամշակման նախապատրաստվելու համար, չպետք է այրվեն, բացառությամբ այն թափոնների, որոնք առաջացել են տարանջատ հավաքված թափոնների հետագա մշակման գործողություններից, որոնց համար այրումը տալիս է լավագույն բնապահպանական արդյունքը։ Սա վերաբերում է թափոնների բոլոր հոսքերին: Քաղաքային թափոնների հեռացումը թույլատրվում է միայն այն ՔԹ-ի համար, որը չի կարող օգտահանվել կամ օգտահանումից առաջացած վերջնական թափոնների համար:
Երբ ապրանքները և նյութերը վերածվում են թափոնների, վտանգավոր նյութերի առկայությունը կարող է այդ թափոնները դարձնել ոչ պիտանի վերամշակման համար: Հետևաբար, անհրաժեշտ է միջոցներ ձեռնարկել՝ նվազեցնելու վտանգավոր նյութերի պարունակությունը ապրանքներում և նյութերում, այդ թվում՝ վերամշակված նյութերում, և ապահովել, որ վտանգավոր նյութերի և հատկապես շատ բարձր ռիսկի նյութերի առկայության մասին բավարար տեղեկատվություն հաղորդվի ապրանքների և նյութերի ողջ կենսացիկլի ընթացքում:
Վերաօգտագործումը, ի տարբերություն վերաօգտագործման նախապատրաստման, գործընթաց է, որը ենթադրում է արտադրանքի մշակում՝ թափոնների առաջացումը կանխելու համար: Հետևաբար, այն պետք է դիտարկվի որպես թափոնների կանխարգելման հատուկ միջոց և խրախուսվի: Թափոնների կառավարման կոլեկտորները պետք է թափոնները կամ խոտանման ենթակա պահեստամասերը հասանելի դարձնեն վերաօգտագործման դերակատարներին, նույնիսկ այն դեպքում, երբ թափոնների կառավարման այլ տեսակներն ավելի հարմար են:
ԵՄ թափոնների շրջանակային դիրեկտիվը սահմանում է թափոնների կառավարման ընդհանուր սկզբունքները: Այն պահանջում է, որ թափոնները կառավարվեն հետևյալ կերպ.

առանց մարդու առողջությունը վտանգելու և շրջակա միջավայրին վնաս պատճառելու,

առանց ջրի, օդի, հողի, բույսերի կամ կենդանիների համար վտանգի,

առանց աղմուկի կամ հոտերի անհարմարություն առաջացնելու,

և առանց բացասաբար ազդելու գյուղական վայրերի կամ հատուկ տեսարժան վայրերի վրա:

Վերջնական թափոնների չափանիշները սահմանում են, թե երբ են որոշակի թափոններ դադարում թափոն լինելուց և դառնում արտադրանք կամ երկրորդային հումք:
Անթափոն Եվրոպա հայեցակարգն առաջարկում է թափոնների հիերարխիայի նոր գաղափար, որը համահունչ է շրջանաձև տնտեսությանը:

Գծապատկեր 2. Անթափոն հիերարխիան Եվրոպայում

Թափոնների ներկայիս հիերարխիան, ինչպես պատկերված է թափոնների շրջանակային դիրեկտիվում, լավ գործիք է որպես ուղեցույց թափոնների ժամանակակից կառավարմանն անցնելու համար: Այն, սակայն, սահմանափակ է: Անթափոն Եվրոպան կոչ է անում ստեղծել նոր հիերարխիա, որի նպատակն է փոխել ուշադրությունը թափոնների կառավարումից դեպի ռեսուրսների կառավարում և ապահովել մեր ռեսուրսների արժեքի պահպանումը նոր սերունդների համար: Մինչ թափոնների ներկայիս հիերարխիան պտտվում է վերամշակման և թափոններից էներգիա օգտահանելու շուրջ, Անթափոն Եվրոպա հիերարխիայի կարևորագույն կետը արժեքի և էներգիայի պահպանումն է համակարգերից դուրս թափոնների նախագծման միջոցով: Շրջանաձևության և կայունության հավակնոտ նպատակներին հասնելու համար ԵՄ տնտեսական և բնապահպանական քաղաքականության հիմնական առաջնահերթությունը սպառման սովորույթների փոփոխությունն է, բիզնես մոդելների վերանայումը և դրանք անթափոն նախագծելը:
Արտադրողի պատասխանատվության ընդլայնում (ԱՊԸ) համակարգերը թափոնների կառավարման ֆինանսական և գործառնական պատասխանատվությունը տեղափոխում են համայնքապետարաններից դեպի ապրանքներ արտադրողներ: Ապահովելով համապատասխան ենթակառուցվածք և անհրաժեշտ հաղորդակցություն՝ ԱՊԸ սխեմաները նպաստում են թափոնների ավելի լավ տեսակավորմանը և վերամշակմանը: ԱՊԸ-ն ապացուցել է իր արդյունավետությունը թափոնների բազմաթիվ հոսքերի վերամշակման համար, ինչպիսիք են՝ փաթեթավորումը, էլեկտրոնիկան, մարտկոցները և տրանսպորտային միջոցները: ԱՊԸ-ն հանրային քաղաքականության հզոր գործիք է, սակայն պահանջում է էական և պահպանվող կենտրոնացում մշտադիտարկման վրա: Բացի այդ, ներդրվելուց հետո, ԱՊԸ-ն կիրացնի իր ողջ ներուժը միայն այն դեպքում, եթե քաղաքականություն մշակողները պարտադրեն խիստ ժամկետներով իրականացում (օրինակ՝ 2 տարի նախապատրաստման ժամանակ) և շարունակեն պարբերաբար թարմացնել վերամշակման ծավալները (օրինակ՝ 3 տարին մեկ)՝ վերամշակման արդյունավետությունը շարունակաբար բարելավելու նպատակով:
«Վճարիր թափածի չափով» (PAYT) համակարգերը տնային տնտեսություններից պահանջում են վճարել, երբ նրանք հեռացնում են (խառը) թափոնները: Սա սովորաբար արվում է մակնշված թափոնների տոպրակների միջոցով, որոնք պետք է ձեռք բերվեն նախօրոք, փողոցային տարաների միջոցով, որոնք բացվում են միայն անհատականացված քարտով քաղաքացու նույնականացումից հետո կամ անհատականացված աղբամանների միջոցով, որոնք ունեն կպչուն պիտակ կամ չիպ: Առանցքային է, որ խառը թափոնների համար լինեն վճարներ (և համեմատաբար թանկ), մինչդեռ վերամշակվող հոսքերը կարող են լինել (գրեթե) անվճար՝ տեսակավորման հստակ խթան ապահովելու համար: Ֆինանսական խթանների շնորհիվ «վճարիր թափածի չափով» սկզբունքը խիստ կարևոր գործիք է տարանջատ հավաքումը բարելավելու համար: Նախնական դիմադրությունը հաղթահարելու համար դրա ներդրումը պետք է տեղի ունենա ցածր արժեքով և աստիճանաբար ավելանա մինչև 1 եվրո կամ ավելի՝ 60 լիտրանոց տոպրակի/աղբարկղի համար: «Վճարիր թափածի չափով» սկզբունքը սովորաբար աշխատում է գրանցված տոպրակների կամ շտրիխ կոդավորված աղբարկղերի միջոցով: Բազմաբնակարան շենքերի և շատ խիտ բնակեցված տարածքների համար օգտագործվում են (ստորգետնյա) հանրային աղբարկղեր, որոնք ինքնաշխատ կերպով բացվում են վճարումից կամ բեյջի միջոցով նույնականացումից հետո: Շատ տնային տնտեսություններ սկզբում խորշում են «վճարիր թափածի չափով» սկզբունքից, քանի որ թվում է, թե «անվճար ծառայությունը» խլում են:
Սա հաճախ հանգեցնում է չնախատեսված վայրերում թողնված թափոնների՝ «վճարիր թափածի չափով» նոր սխեմայի ներդրումից հետո առաջին ամիսներին: Ավելին, եթե չվերահսկվի, «վճարիր թափածի չափով» սխեման կարող է հանգեցնել ոչ պատշաճ տեսակավորման, ինչը վատթարացնում է հավաքված վերամշակվող նյութերի որակը: Իրավակիրառման և հաղորդակցման ծրագրերը պետք է օգնեն նվազագույնի հասցնել հավաքված վերամշակվող նյութերի աղտոտումը: Ավելին, եթե «վճարիր թափածի չափով» սխեման ներդրվի՝ միաժամանակ նվազեցնելով աղբահանության ընդհանուր վճարը/հարկը, ապա ընդունելիությունը կարող է էապես աճել: Ելնելով ԵՄ երկրների փորձից՝ հավասարակշռված բյուջեում շեշտը դրվում է ոչ թե համայնքապետարանի եկամուտների, այլ տեսակավորման խթանների վրա: Հետևաբար, «վճարիր թափածի չափով» սխեման կարող է հաջողությամբ իրականացվել, եթե այն առաջնորդվում է ուժեղ քաղաքական ղեկավարությամբ և եթե այն ուղեկցվում է աղբահանության ընդհանուր վճարի/հարկի նվազմամբ, իրավակիրառմամբ և պատշաճ հաղորդակցությամբ:
Կնախավճարի վերադարձման համակարգում սպառողը կանխավճար է վճարում այնպիսի ապրանք գնելիս, ինչպիսին է շշալցված ըմպելիքը, և այն հետ է ստանում տարան վերադարձնելիս: Սովարաբար կանխավճարները կազմում են մոտ 0,2 եվրո մեկ շշի դիմաց՝ կախված չափից, նյութից և տեղական համատեքստից: Կանխավճարի վերադարձման համակարգը սովորաբար կիրառվում է ըմպելիքների փաթեթավորման համար, սակայն գոյություն ունի նաև վերադարձման ենթակա ապրանքների համար, ինչպիսիք են պրոպանի ցիստերնները: Ֆինանսական խրախուսման շնորհիվ կանխավճարի վերադարձն առաջացրել է վերամշակման ծավալների գրեթե անմիջական աճ մինչև 90%-ից բարձր չափով: Միևնույն ժամանակ, աղբն ավելի քիչ է դառնում, և որոշ մարդիկ նույնիսկ հավաքում են փաթեթավորումը ՝ գումարի վերադարձ ստանալու համար: Օգուտները մասամբ չեն իրացվում՝ հաշվի առնելով իրականացման ծախսերը և որոշակի փաթեթավորման (օրինակ՝ ըմպելիքների շշերի) վրա նեղ կենտրոնացումը: Հետևաբար, կանխավճարի վերադարձը առաջարկվող գործիք է, սակայն, եթե համարժեք արդյունքների կարելի է հասնել այլընտրանքային լուծումներով, ապա այն անհրաժեշտ չէ։
Տարանջատ հավաքման կենտրոնները (ՏՀԿ) տնային տնտեսություններին առաջարկում են լուծում, որտեղ բնակիչները կարող են թողնել տեսակավորված թափոնների գրեթե բոլոր հոսքերը, իսկ հավաքման վայրում ներկա անձնակազմը կարող է վերահսկել բերվող հոսքերի որակը: ՏՀԿ-ները սովորաբար կենտրոնում են կենցաղային թափոնների վրա, սակայն լավ կահավորված ՏՀԿ-ն կարող է թափոններ գրավել նաև ընկերություններից և մասնագետներից: ՏՀԿ-ների կողմից մեծ ծավալների թափոնների ընդունումը կանխելուն ուղղված հնարավոր միջոցներն են նույնականացման քարտով նույնականացումը կամ մեծ ծավալների արգելումը:
Թափոնների առաջացումը կանխելու և թափոնների պատշաճ կառավարումն ապահովելու համար բոլոր պետական մարմինները՝ ներառյալ համայնքապետարանները, պետք է ապահովեն շարունակական կրթություն և իրազեկում թափոնների, 5Վ-երի, սկզբնաղբյուրում հավաքման/տարանջատման, վերամշակման և այլնի վերաբերյալ:

Վտանգավոր թափոնների տեսակները ըստ մասնաբաժինների.

- Էլեկտրական և էլեկտրոնային սարքավորումների թափոններ (70-80%)
- Կենցաղային բժշկական թափոններ (5-6%)
- Շինարարության և քանդման թափոններ (5%)
- Ներկեր, լաքեր, թանաք և սոսինձներ (4-5%)
- Սնդիկ և քլորոֆտորածխածիններ պարունակող թափոններ՝ լյումինեսցենտային խողովակներ և սնդիկ պարունակող այլ թափոններ
- Մարտկոցներ և կուտակիչներ (3%)
- Վտանգավոր նյութեր պարունակող փաթեթավորման թափոններ
- Մեքենաներից առաջացող թափոններ, կենցաղային թափոններ, թունաքիմիկատներ և ֆոտոքիմիական նյութեր, ասբեստ և այլն (<1%)