Odpady komunalne
Wyróżniamy dwa podstawowe rodzaje odpadów: odpady komunalne (śmieci wyrzucane przez mieszkańców) oraz odpady przemysłowe (szeroka gama odpadów wytwarzanych przez przemysł i powstających w procesach przemysłowych). Ponadto, odpady dzieli się na niebezpieczne oraz na inne niż niebezpieczne, zgodnie z Europejskim Wykazem Odpadów (List of Waste – LoW) ustanowionym Decyzją Komisji Europejskiej z 3 maja 2000 r., 2000/532/EC. Odpady niebezpieczne to te, które mogą być szkodliwe dla środowiska i dla ludzkiego zdrowia.Odpady komunalne (municipal waste – MW) definiuje się jako odpady zbierane i przetwarzane przez gminy lub na ich zlecenie. Rodzaj ten obejmuje odpady pochodzące z gospodarstw domowych (household waste – HW) oraz odpady o charakterystyce i składzie podobnych do odpadów z gospodarstw domowych. Oznacza to, że do MW zalicza się:
- 1) odpady pochodzące z gospodarstw domowych (odpady zbierane selektywnie, w tym papier i tektura, szkło opakowaniowe, metale i tworzywa sztuczne, bioodpady, drewno, tekstylia, odpady opakowaniowe, zużyty sprzęt elektryczny i elektroniczny – ZSEE, zużyte baterie i akumulatory oraz odpady wielkogabarytowe, w tym meble, a także odpady zmieszane)
2) odpady o podobnej charakterystyce, ale pochodzące z budynków handlowych i usługowych, od instytucji (takich jak szkoły, szpitale, budynki urzędowe itp.) oraz od drobnych przedsiębiorców,
3) odpady z podwórek i ogrodów (tzw. odpady zielone, obejmujące m.in. liście, skoszoną trawę) oraz odpady powstające podczas świadczenia niektórych usług komunalnych (utrzymanie parków i ogrodów publicznych, sprzątanie dróg i chodników, opróżnianie koszów na śmieci zlokalizowanych w przestrzeni publicznej), a także w wyniku sprzątania targowisk – jeśli odpady te przetwarza się jak odpady pochodzące z gospodarstw domowych.
Gospodarka Odpadami Komunalnymi (Municipal Waste Management – MWM) oznacza zbieranie, transport, recykling (w tym sortowanie), odzysk i składowanie odpadów, w tym także nadzór nad tymi procesami oraz nad składowiskami odpadów. W Unii Europejskiej gospodarkę odpadami komunalnymi determinuje pięciostopniowa hierarchia postępowania z odpadami, określona w WFD. Przedstawia ją rysunek 1link.
Rys. 1. WFD: Hierarchia postępowania z odpadami według w ramach MWM
Aby zwiększyć popyt na recyklaty oraz ich wartość, należy zadbać o jakość selektywnej zbiórki odpadów. Segregacja odpadów w miejscu ich powstania jest jednym z kluczowych warunków, by podnieść wartość selektywnie zbieranych surowców wtórnych, dlatego każdy kraj powinien ustanowić schematy takiej zbiórki. Selektywna zbiórka oznacza, że dany strumień odpadów wyodrębnia się na podstawie jego charakterystyki, a w konsekwencji również – możliwych procesów jego przetwarzania, a następnie odbiera go oddzielnie od innych strumieni odpadów. Selektywną zbiórkę można realizować poprzez:
- gminę – może obejmować np. odpady zmieszane i bioodpady,
- organizacje działające w ramach systemu rozszerzonej odpowiedzialności producenta (ROP) – może obejmować np. opakowania,
Selektywna zbiórka odpadów ma fundamentalne znaczenie dla realizacji celów Gospodarki Obiegu Zamkniętego (GOZ) – ograniczenia ilości odpadów trafiających na składowiska, redukcji zanieczyszczenia środowiska, ponownego wykorzystywania produktów i surowców (z zachowaniem jak największej ich wartości) i ochronę przyrody – i dla realizacji bardziej ambitnego brzmienia tzw. zasad „5R”., tj. Rethink, Refuse, Reduce, Reuse, Recycle: „przemyśl, rezygnuj, ograniczaj, wykorzystaj ponownie, poddaj recyklingowi” (tradycyjne rozwinięcie brzmi: Refuse, Reuse, Recycle, Recover, Residue WM – „odmawiaj, wykorzystuj ponownie, poddaj recyklingowi, odzyskuj, zagospodaruj pozostałe odpady”).
Rys. 2. Hierarchia postępowania z odpadami według koncepcji Zero Waste Europe
Zgodnie z Ramową Dyrektywą Odpadową UE (WFD), spośród odpadów komunalnych segregacją powinny być objęte co najmniej: papier, tworzywa sztuczne, szkło, metale, odpady niebezpieczne pochodzące z gospodarstw domowych (household hazardous waste – HHW), tekstylia i bioodpady. Nie wolno ich mieszać z innymi rodzajami odpadów ani z materiałami o odmiennych właściwościach. Do bioodpadów zalicza się zielone pozostałości roślin z ogrodów i parków, resztki kuchenne pochodzące z gospodarstw domowych, biur, restauracji, stołówek, hurtowni, firm cateringowych i punktów handlowych, a także podobne odpady pochodzące z przetwórstwa roślin. Przestrzeganie nakazu selektywnej zbiórki papieru, metali, tworzyw sztucznych i szkła ma zasadnicze znaczenie dla podniesienia wskaźników recyklingu i ponownego wykorzystania.
Ponadto, dla zwiększenia wspomnianych wskaźników istotna jest selektywna zbiórka bioodpadów, która jednocześnie chroni suche surowce wtórne przed zanieczyszczeniem. Bioodpady są mokre i trudno z nich oczyścić pozostałe frakcje odpadów. Z drugiej strony, selektywna zbiórka bioodpadów jest konieczna, by można było uzyskać z nich dobrej jakości kompost lub poferment. Zanieczyszczenia bioodpadów tworzywami sztucznymi, metalami czy szkłem są trudne do usunięcia w procesie przetwarzania frakcji bio i obniżają jakość produktu wyjściowego. Aby uniknąć sytuacji, w których surowiec musi zostać zatrzymany na niższych piętrach hierarchii postępowania z odpadami, i umożliwić recykling dobrej jakości, (zwiększając tym samym wykorzystanie przetworzonych surowców wtórnych), państwa powinny egzekwować selektywną zbiórkę bioodpadów i zadbać o takie ich zagospodarowanie, które będzie skutecznie chronić środowisko i jednocześnie zapewni wysoki standard produktu wyjściowego.
Recykling o dobrym standardzie pozwala przetworzyć odpady w taki sposób, by powstał z nich produkt o podobnej lub wyższej wartości w porównaniu do wartości produktów (lub możliwości ich wykorzystania), z których powstały dane odpady. Zapobieganie powstawaniu odpadów polega między innymi na naprawie i ponownym wykorzystaniu przedmiotów bez zmniejszania ich jakości ani bezpieczeństwa ich użytkowania. „Odzysk” oraz przeciwstawne do niego określenie „składowanie” (definiowane negatywnie w odniesieniu do pierwszego pojęcia, jako wszystkie te procesy, które nie prowadzą do odzysku) wytyczają łącznie zakres tego, co określa się przetwarzaniem odpadów. Odzysk dzieli się na trzy podtypy: przygotowanie do ponownego wykorzystania, recykling oraz inne typy odzysku. Odpadów, które zbiera się selektywnie z przeznaczeniem do dwóch pierwszych podtypów odzysku (przygotowanie do ponownego wykorzystania oraz do recyklingu), nie wolno spalać – z wyjątkiem odpadów powstałych na dalszych etapach przetwarzania posegregowanych odpadów, jeśli ze względów środowiskowych spalanie jest optymalnym rozwiązaniem. Reguła ta ma zastosowanie do wszystkich strumieni odpadów zbieranych selektywnie. Składowanie jest dopuszczalne tylko dla tych rodzajów odpadów komunalnych, których nie można poddać odzyskowi albo które powstały jako odpad końcowy po procesie odzysku.
Jeżeli odpady powstają z produktów, materiałów lub substancji zawierających związki chemiczne o niebezpiecznych właściwościach, wówczas recykling jest niemożliwy. Z tego względu należy promować i stosować rozwiązania, które pozwalają ograniczyć ilość takich substancji w składzie produktów i materiałów, w tym materiałów z recyklingu. Trzeba też na każdym etapie obiegu danego produktu zapewnić jasną i jednoznaczną informację o zawartych w nim substancjach niebezpiecznych, zwłaszcza tych wysokiego ryzyka.
Ponowne wykorzystanie, w przeciwieństwie do przygotowania do ponownego wykorzystania, to proces obejmujący produkty, które jeszcze nie stały się odpadami. Pozwala to ograniczyć ilość wytwarzanych odpadów i dlatego metodę tę należy postrzegać i promować właśnie jako zapobieganie powstawaniu odpadów. Operatorzy odbierający odpady powinni zadbać o to, by wyrzucone produkty lub pochodzące z nich części zamienne trafiały do podmiotów zapewniających ich ponowne wykorzystanie, nawet jeżeli inne metody zagospodarowania są prostsze.
Ramowa Dyrektywa Odpadowa UE formułuje ogólne zasady gospodarowania odpadami. Zgodnie z nimi, gospodarka odpadami nie może:
Status odpadu może ulec zmianie, tzn. dany odpad może stać się produktem lub surowcem wtórnym, jeżeli spełnione zostaną określone warunki utraty statusu odpadu.
Zero Waste Europe to nowa koncepcja hierarchii postępowania z odpadami, dostosowana do założeń Gospodarki Obiegu Zamkniętego. Aktualna hierarchia, zamieszczona w Ramowej Dyrektywie Odpadowej, wyznacza kierunek dla transformacji w nowoczesną gospodarkę odpadami, ma jednak swoje ograniczenia. Propozycja Zero Waste Europe wskazuje, że nowa hierarchia jest potrzebna, by przenieść punkt ciężkości z gospodarowania odpadami na gospodarowanie surowcami i zachować wartość dostępnych surowców dla przyszłych pokoleń. Obowiązująca hierarchia koncentruje się na recyklingu i odzysku energii z odpadów, tymczasem fundamentem strategii Zero Waste jest dążenie do zachowania wartości i energii poprzez systemowe wyprowadzanie z masy odpadów jak największej ilości produktów nadających się do dalszego wykorzystania. Aby ambitne cele zrównoważonej, cyrkularnej gospodarki stały się osiągalne, nadrzędnym założeniem polityk środowiskowych i ekonomicznych w państwach UE powinno być dążenie do zmiany nawyków konsumenckich oraz przekształcenia modeli biznesowych na takie, które od początku projektuje się jako niewytwarzające odpadów.
Rozszerzona Odpowiedzialność Producenta (ROP) to systemowe rozwiązanie, które przenosi część finansowej i organizacyjnej odpowiedzialności za zagospodarowanie odpadów z gmin na producentów towarów. Schematy działania w ramach ROP bazują odpowiedniej infrastrukturze i komunikacji i pozwalają poprawić jakość selektywnej zbiórki odpadów oraz jakość recyklingu. System ROP dowiódł swojej skuteczności w przypadku takich strumieni odpadów jak opakowania, zużyty sprzęt elektryczny i elektroniczny, baterie i akumulatory, a także pojazdy. ROP jest skuteczną polityką, ale jej istotnym elementem musi być skrupulatne i stałe monitorowanie. Ponadto, aby ROP działał w pełni efektywnie, przy jego wprowadzaniu władze powinny narzucić ściśle określone ramy czasowe (np. dwa lata na okres przygotowawczy) i jednocześnie regularnie aktualizować osiągane wskaźniki recyklingu (np. co trzy lata), by utrwalić dążność do stałej poprawy wyników w zakresie recyklingu.
Pay-As-You-Throw (PAYT; “płacisz przy wyrzucaniu”) to metoda naliczania opłat, zgodnie z którą gospodarstwa domowe płacą za wytworzone odpady (zmieszane). Można ją egzekwować z wykorzystaniem specjalnie oznaczonych (i wcześniej zamówionych) worków na śmieci lub też poprzez system pojemników, które mieszkaniec może otworzyć tylko z pomocą osobistej karty (odpowiednie dla gęsto zaludnionych obszarów), albo które są odpowiednio przyporządkowane i oznaczone chipem lub naklejką (mniejsze pojemniki). W celu skutecznej stymulacji pożądanych zachowań, w takim systemie wyrzucanie odpadów zmieszanych powinno być płatne (i relatywnie drogie), a z kolei wyrzucanie odpadów segregowanych powinno być (niemal) bezpłatne. Dzięki finansowym zachętom, PAYT stanowi niezwykle silną motywację do starannej segregacji odpadów. Aby zminimalizować początkowy opór społeczny, przy wprowadzeniu PAYT należy zastosować relatywnie niskie stawki opłat, które następnie powinny stopniowo wzrastać do poziomu co najmniej 1 EUR za 60-litrowy worek. Wielu mieszkańców początkowo odnosi się do PAYT z niechęcią, ponieważ postrzegają go jako utratę darmowej obsługi odbioru odpadów. W rezultacie, w pierwszych miesiącach funkcjonowania na sile często przybiera zjawisko nielegalnego porzucania odpadów. Ponadto, jeżeli system PAYT nie podlega odpowiedniej kontroli, może dochodzić do mieszania strumieni odpadów, a to pogarsza jakość zebranych surowców wtórnych. Aby zredukować takie zanieczyszczenia, konieczne jest odpowiednie komunikowanie i egzekwowanie zasad PAYT. Z kolei znacznie lepszy odbiór społeczny systemu można zapewnić, jeśli wprowadzeniu PAYT towarzyszy obniżka zasadniczej opłaty (lub podatku) za odbiór odpadów komunalnych. Doświadczenia państw UE wskazują, że dla zbilansowania budżetu korzystniejszy jest nacisk na zachęty do segregacji niż na przychód gminy. To z kolei oznacza, że warunkiem udanego wdrożenia PAYT jest silne przywództwo polityczne oraz jednoczesne obniżenie ogólnej opłaty za odbiór odpadów, a także ścisłe egzekwowanie obowiązujących reguł i odpowiednia komunikacja.
System kaucyjny opiera się na zwrotnej opłacie, którą konsument uiszcza przy zakupie określonych produktów, a odzyskuje, kiedy zwróci do sklepu opakowanie po danym produkcie (np. butelkę po napoju). Wysokość kaucji oscyluje zazwyczaj wokół 0,2 EUR za opakowanie i zależy od wielkości i materiału, z którego wykonane jest opakowanie, a także od krajowych uwarunkowań. System kaucyjny najczęściej obejmuje opakowania po napojach (np. butelki). Dzięki mechanizmowi zachęty finansowej, system kaucyjny pozwala niemal natychmiast zwiększyć wskaźnik recyklingu dla wybranych odpadów do poziomu nawet ponad 90%. Dodatkowo, wprowadzenie kaucji ogranicza też zaśmiecenie przestrzeni publicznej, a dla niektórych osób jest nawet zachętą do aktywnego zbierania i oddawania porzuconych opakowań zwrotnych. Całościowe zyski z systemu kaucyjnego zmniejsza jednak koszt jego implementacji, jest to też rozwiązanie ograniczone do wąskiej, określonej grupy odpadów opakowaniowych. System kaucyjny jest zalecanym instrumentem gospodarki odpadami, ale jeśli podobne rezultaty można osiągnąć innymi metodami, to jego wdrożenie nie jest konieczne.
Punkty Selektywnego Zbierania Odpadów Komunalnych (PSZOK) to miejsca, w których mieszkańcy mogą oddać odpady wytworzone w gospodarstwie domowym, w tym odpady niebezpiecznea pracownicy PSZOK-u mogą na bieżąco kontrolować czystość poszczególnych frakcji. PSZOK-i przyjmują przeważnie tylko odpady komunalne, ale dobrze wyposażone punkty mogą przyciągać również firmy i przedsiębiorców. Aby uniemożliwić przyjmowanie nadmiernych ilości odpadów, można zastosować zabezpieczenia w postaci kart identyfikacyjnych dla użytkowników PSZOK-u lub przyjmować tylko odpady do określonej ilości.
Zapobieganie powstawania odpadów, jak również właściwe ich zagospodarowanie wymagają od władz publicznych, w tym od gmin, stałych wysiłków na rzecz edukacji na temat odpadów, koncepcji 5R, zasad segregacji u źródła i recyklingu.