Mbetjet e Rrezikshme Shtëpiake
Mbetjet e rrezikshme mund të ndahen në dy grupe bazë:
mbetje karakteristike të rrezikshme dhe mbetje të rrezikshme të listuara. Këto lloj mbetje janë të rrezikshme sepse shfaqin një veti ose karakteristikë të caktuar fizike. Mbetjet e rrezikshme janë mbetjet që zotërojnë një ose më shumë nga vetitë e rrezikshme të mëposhtme: shpërthyes, oksidues, i ndezshëm, ngacmues, toksicitet specifik për organet e synuara, toksicitet akut, kancerogjen, gërryes, infektiv, toksik për riprodhim, mutagjenike, çlirim i një gazi toksik akut, i ndjeshëm dhe ekotoksike, siç përcaktohet në Direktivën Kuadër të Mbetjeve të BE-së (DKM ) 2008/98/EC e ndryshuar nga Direktiva (BE) 2018/851. Gjithashtu, mbetjet konsiderohen të rrezikshme nëse janë të listuara nën Klasifikimin e Mbetjeve të Rrezikshme të Përcaktuara, Lista Evropiane e Mbetjeve (LoW), Vendimi 2000/532/EC. Mbetjet jo të rrezikshme janë mbetjet që nuk shfaqin asnjë nga vetitë e rrezikshme të lartpërmendura dhe të cilat janë të listuara në EU LoW si mbetje jo të rrezikshme.
Mbetjet e rrezikshme paraqesin një rrezik më të madh për mjedisin dhe shëndetin e njerëzve sesa mbetjet jo të rrezikshme dhe për këtë arsye kërkojnë një regjim më të rreptë kontrolli, grumbullim të veçantë dhe trajtim të veçantë. Sipas DKM së BE-s, kërkohen detyrime shtesë etiketimi, mbajtja e shënimeve, monitorimi dhe kontrolli nga "nga fillimi deri në fund të jetës", me fjalë të tjera nga prodhimi i mbetjeve deri në asgjësimin përfundimtar ose rikuperimin e mbetjeve të rrezikshme. Direktiva Kuadër e Mbetjeve të BE-së gjithashtu ndalon përzierjen e mbetjeve të rrezikshme me kategori të tjera të mbetjeve të rrezikshme dhe me mbetje jo të rrezikshme.
Direktiva Kuadër është një dokument që krijon një sistem të harmonizuar klasifikimi për mbetjet brenda BE-së, duke përfshirë një listë të mbetjeve të rrezikshme dhe jo të rrezikshme. Çdo lloj mbetjeje i caktohet një kod gjashtëshifror, ndërsa mbetjet e rrezikshme shënohen edhe me yll (*). Klasifikimi në mbetje të rrezikshme dhe jo të rrezikshme bazohet në sistemin e klasifikimit dhe etiketimit të substancave dhe preparateve të rrezikshme. Kjo siguron që parime të ngjashme të zbatohen gjatë gjithë ciklit jetësor të materialeve.
Mbetjet e rrezikshme që prodhohen nga familjet, që janë
Mbetjet e Rrezikshme Shtëpiake (HHW), të tilla si mbetjet e rrezikshme nga kimikatet e rrezikshme shtëpiake (produktet e pastrimit shtëpiake dhe të kujdesit personal; bojëra, llaqe, dhe ngjitës; pesticide shtëpiake dhe kopshtesh; foto-kimike; ambalazhime), Mbetjet e kujdesit shëndetësor vendas (produkte farmaceutike të papërdorura, të mprehta dhe mbetje të tjera potencialisht infektive), Mbetjet inerte nga ndërtimi dhe shembja (mbetjet e azbestit, druri i trajtuar, katrani i qymyrit dhe produktet e katranit), Mbetjet e mirëmbajtjes së automjeteve (produktet e automobilave, lustrimi i sipërfaqeve, lëngjet e frenave dhe lëngjet kundër ngrirjes, materialet thithëse të kontaminuara dhe filtrat e vajit të përdorur), Mbetjet që përmbajnë mërkur përveç mbetjeve nga pajisjet elektrike dhe elektronike (MPEE), disa prej MPEE, bateritë dhe akumulatorët, vajrat e mbeturinave, gjithashtu duhet të mblidhen veçmas për të shmangur kontaminimin e mbetjeve bashkiake me fraksione të mbetjeve të rrezikshme pasi mund të ndikojë në cilësi më të ulët të riciklimit dhe më rëndësishme për të siguruar menaxhim të shëndoshë mjedisor të mbetjeve të rrezikshme. Deri më 1 janar 2025, Shtetet Anëtare të BE-së janë të detyruara të krijojnë një katallog të veçantë për Mbetjet e Rrezikshme Shtëpiake. Në BE, vëllimet e raportuara të Mbetjeve të Rrezikshme Shtëpiake variojnë midis 1 dhe 6 kg për banor në vit.
Mbetjet e Rrezikshme Shtëpiake mblidhen kryesisht në CAS (Vende për të aksesueshme lehtësisht për qytetarët– stacione transferimi) zakonisht rreth dy të tretat, në vendet e BE-së. Rreth një e treta mblidhet përmes Stacioneve të lëvizshme të transferimit (CASi levizshem) dhe mbledhjes periodike. CAS janë subjekte kryesore të grumbullimit për diversitetin e madh të rrymave të mundshme të Mbetjeve Shtëpiake të Rrezikshme, por lehtësia ndaj përdorimit është thelbësore: orët e gjata të hapjes, vendndodhjet e aksesueshme dhe një rrjet CAS me densitet të lartë rrisin vëllimet e mbledhura të Mbetjeve Shtëpiake të Rrezikshme. Distanca nga familjet (dhe potencialisht nga bizneset vogla, industritë e vogla, institucionet, biznesi i vogël, etj.), nuk duhet të jetë më shumë se 7-8 km. Për më tepër, ekzistojnë pika grumbullimi brenda dyqaneve me pakicë për disa rryma mbetjesh si bateritë, pajisjet e vogla elektronike.
Si karakteristikat ashtu edhe menaxhimi i kategorive të Mbetjeve Shtëpiake të Rrezikshme ndryshojnë në thelb. Megjithatë, objektet e grumbullimit për të Mbetjeve Shtëpiake të Rrezikshme mund të grupohen siç ilustrohet në figurën më poshtë.
Figura 1: Mbledhja e veçantë për mbetjet e rrezikshme shtëpiake (HHW)
Nëse ofrohen shërbime derë më derë për Mbetjet Shtëpiake të Rrezikshme, rritet kosto e grumbullimit, por edhe norma e arkëtimit, veçanërisht në zonat me popullsi të dendur. Marrjet periodike dhe CAS (stacione transferimi) celular mund të kapërcejnë kufizimet e hapësirës në zonat me popullsi të dendur. Megjithatë, periodiciteti dhe vendndodhjet e objekteve të grumbullimit të HHW duhet të komunikohen mirë nëpërmjet kanaleve konvencionale, si dhe me mjete digjitale miqësore për përdoruesit, për ta bërë sa më të lehtë që të jetë e mundur për familjet kthimin e Mbetjeve Shtëpiake të Rrezikshme.
Përveç CAS dhe marrjes periodike, autoritetet lokale dhe skemat e grumbullimit të Përgjegjësisë së Zgjeruar të Prodhuesit (PZP) mund të parashikojnë kanale grumbullimi miqësore për përdoruesit nëpërmjet marrjes në dyqan dhe mbledhjes sipas kërkesës nga shtëpitë. Për Mbetje Shtëpiake të Rrezikshme të caktuara si azbesti, autoritetet lokale mund të minimizojnë rreziqet shëndetësore dhe asgjësimin e paligjshëm duke ofruar shërbime specifike për rrjedhën, p.sh. grumbullimi i asbestit të lidhur nga shtëpitë në një paketim të standardizuar.
CAS-celular zakonisht qëndron në data të caktuara në të njëjtin vend publik për gjysmë dite. Frekuenca e shërbimit varet nga rrethanat lokale dhe varion nga 1 herë në 7 herë në muaj. Mund të mblidhen disa fraksione duke përfshirë mbetjet inerte , MPEE dhe drurin. Shërbimi zakonisht ofrohet pa pagesë për qytetarët. Mbetjet nga kompanitë nuk pranohen në CAS-et e lëvizshme.
Edhe pse kostot do të ndryshojnë ndjeshëm në varësi të rrjedhës së Mbetjeve Shtëpiake të Rrezikshme dhe vendndodhjes, diapazoni i mëposhtëm i kostove jep një tregues të rendit të madhësisë: CAS stacionare: 0,1-1,7 €/kg; derë më derë: 1,7-10 €/kg; sistemet e kthimit: 2-3 €/kg; kamionçinë celular (CAS Celular): 2-10 €/kg. Bashkitë nga vende të ndryshme evropiane raportojnë se kostoja e përgjithshme e menaxhimit të Mbetjeve Shtëpiake të Rrezikshme varion ndërmjet 200 dhe 2000 €/ton.
Kostoja e një CAS stacionare vlerësohet në rreth 75 €/ton në vendet e BE-së. Sistemi i grumbullimit të Mbetjeve Shtëpiake të Rrezikshme financohet kryesisht nga autoritetet lokale dhe arrin në rreth 2 € për frymë si për CAS-in e lëvizshëm ashtu edhe për atë të palëvizshëm. CAS-et e palëvizshme kërkojnë një investim paraprak shumë më të madh sesa arkëtimet një-ditore, por kostot për pjesëmarrës janë më të ulëta për bashkinë në planin afatgjatë. Gjithashtu, brenda CAS mund të krijohet një qendër çmontimi dhe riciklimi. Në këtë qendër disa mbetje, kryesisht MPEE, mund të riparohen, riciklohen, dhe ripërdoren. Njerëzit mund të shkëmbejnë mbetje, të blejnë MPEE të riparuara ose të ricikluara, etj.
Mbledhja e kthimit në dyqan mund të aplikohet për MPEE, bateri, akumulatorë, mbetje farmaceutike, vajra të përdorur, etj.; pa pagese. Për të vendosur këtë mënyrë të grumbullimit të Mbetjeve Shtëpiake të Rrezikshme, duhet të miratohen vendime ligjore për skemat EPR. Objektet e kthimit ofrojnë zgjidhje miqësore për përdoruesit për konsumatorët pa ose pak nevojë për transport shtesë. Vetëqeverisjet lokale duhet t'i bëjnë publike këto pika grumbullimi si pjesë e një strategjie të përgjithshme të menaxhimit të Mbetjeve Shtëpiake të Rrezikshme. Shitësit me pakicë duhet të detyrohen, sipas vendimeve ligjore, të zbatojnë programe kthimi në dyqane të mesme dhe të mëdha dhe vullnetarisht në dyqane të vogla. Zakonisht sistemet e kthimit të Mbetjeve Shtëpiake të Rrezikshme zbatohen për:
- Pajisje të mëdha elektrike, frigoriferë, pajisje ekrani, pajisje të vogla elektrike dhe llamba për shkarkimin e gazit (bleni pajisje të reja, dorëzoni pajisjen e vjetër);
- Bateritë (përcaktimi i saktë: bateritë e përdorura të pajisjes);
- Medikamente dhe produkte mjekësore të skaduara.
Trajtimi i Mbetjeve Shtëpiake të Rrezikshme përfshin ripërdorimin dhe riciklimin e Mbetjeve Shtëpiake të Rrezikshme (bojra, llaqe, bojëra dhe ngjitës, foto-kimike, materiale thithëse të kontaminuara dhe filtra të përdorur të vajit, produkte automobilistike, lustrim sipërfaqesh, lëngje frenash dhe lëngje kundër ngrirjes, mbetje që përmbajnë merkur, përveç MPEE, MPEE, bateri dhe akumulatorë), djegie në temperatura të larta (zakonisht produkte pastrimi shtëpiake dhe kujdesi personal, bojëra, llaqe, bojëra dhe ngjitëse, pesticide shtëpiake dhe kopshtesh, produkte farmaceutike të papërdorura, lëndë të mprehta dhe mbetje të tjera potencialisht infektive, dru i trajtuar, katrani i qymyrit dhe produktet e katranuara), trajtimi kimik (elektroliza e foto-kimikateve, sterilizimi me avull ose trajtimi kimik i mbetjeve të mprehta dhe mbetjeve të tjera potencialisht infektive), rikuperimi i energjisë (vajrat e mbeturinave), dhe, si hap i fundit, asgjësimi në landfill për depozitimin e mbetjeve të rrezikshme (mbetjet e azbestit për të cilat janë marrë masa stabilizimi para depozitimit, pesticidet shtëpiake dhe kopshti-më pak të favorshme se djegia, qymyri katrani dhe produktet e katranit-më pak të favorshme se djegia, mbetje me mërkur të ndryshme nga MPEE të cilat përgjithësisht trajtohen dhe stabilizohen përpara se të asgjësohen përgjithmonë).
Paralelisht me mbledhjen e Mbetjeve Shtëpiake të Rrezikshme dhe vendosjen e CAS-ve stacionare dhe/ose CAS-ve të lëvizshme, edukimi dhe ndërgjegjësimi i vazhdueshëm për rreziqet e mbetjeve të rrezikshme shtëpiake, parandalimi dhe menaxhimi i duhur duhet të zbatohet nga të gjitha autoritetet publike, përfshirë bashkitë.